Рэгістрацыя кандыдатаў у дэпутаты з’яўляецца важным этапам выбарчай кампаніі, паколькі па яе выніках фарміруецца спіс тых асоб, якія прымуць удзел у выбарах. Асабліва актуальная задача назіральнікаў на гэтым этапе – ацэнка ўмоваў, пры якіх адбывалася рэгістрацыя кандыдатаў, вызначэнне таго, наколькі рэгістрацыя была транспарэтнай і адпавядала прынцыпам правядзення свабодных і дэмакратычных выбараў.

І. Высновы

Змены ВК, унесеныя ў 2010 г., спрасцілі працэдуры рэгістрацыі кандадатаў у дэпутаты. На спрашчэнне працэдур рэгістрацыі кандыдатаў была накіравана і Пастанова ЦВК ад 5 ліпеня 2012 г. № 35, якая вызначыла, што пад “істотным характарам не адпавядаючых рэчаіснасці звестак у дэкларацыі аб даходах і маёмасці кандадыдата ў дэпутаты” разумеецца дэклараванне меншай сумы гадавога даходу (калі неадпаведнасць складае больш за 20% агульнай сумы гадавога даходу).

Працэдуры праверкі дакладнасці подпісаў выбаршчыкаў у падпісных лістах праводзіліся ў закрытым для назіральнікаў рэжыме, негалосна, на пасяджэннях АВК звычайна толькі агучваліся вынікі. Гэтыя абставіны не даюць магчымасці сцвярджаць, наколькі працэдуры праверкі подпісаў выбаршчыкаў аб вылучэнні кандытатаў у дэпутаты адпавядалі патрабаванням выбарчага заканадаўства, ці з’яўліся яны аб’ектыўнымі і ці не залежалі ад палітычна матываванага падыходу з боку АВК.

Адмоўлена ў рэгістрацыі кандыдатаў у дэпутаты 122 прэтэндэнтам (24,6 % ад агульнай колькасці вылучаных). Падчас правядзення парламенцкіх выбараў у 2008 г. колькасць адмоваў у рэгістрацыі кандыдатамі была прыблізна такой жа – 24%.

Адмоўлена 19,5 % прэтэндэнтам, вылучаным апазіцыйнымі партыямі БНФ, АГП, БСДП (Г) і Беларускай партыяй левых “Справядлівы свет”.

Абсалютна праходнымі з’явіліся тыя, хто вылучаўся адразу ад двух суб’екатў (ад грамадзянаў шляхам збору подпісаў і ад працоўных калектываў) – яны 100 % зарэгістраваныя. Як правіла, менавіта гэтым шляхам ідуць тыя кандыдаты, якіх падтрымлівае ўлада. Нязначная колькасць адмоваў у рэгістрацыі дадзена вылучэнцам ад працоўных калектываў – зарэгістравана 85% ад вылучаных такім шляхам.

Больш за ўсё адмоўлена тым прэтэндэнтам, якія вылучаліся шляхам збору подпісаў – 56 %.  Асноўнымі прычынамі, указанамі ў рашэннях АВК аб адмове ў рэгістрацыі, былі: недакладнасць подпісаў выбаршчыкаў у падпісных лістах у памеры большым за 15 % ад правераных подпісаў і памылкі ў дэкларацыі аб даходах.

ІІ. Прававая база

Згодна з Каляндарным планам рэгістрацыя кандыдатаў у дэпутаты ажыццяўляецца АВК не раней за 40 дзён і завяршаецца не пазней за 30 дзён да пачатку выбараў – з 14 па 23 жніўня 2012 г. адпаведна.

Устаноўлены арт. 66 ВК пералік дакументаў, неабходных для рэгістрацыі кандыдатаў, уключае сярод іншага і дэкларацыю аб даходах і маёмасці асобы, вылучанай кандыдатам у дэпутаты. Пры ўказанні ў дэкларацыі аб даходах і маёмасці звестак, неадпаведнасць якіх мае істотны характар, АВК можа адмовіць у рэгістрацыі кандадата.

Згодна з п. 8.1. Пастановы Цэнтральнай камісіі ад 5 ліпеня 2012 г. № 35 пад істотным характарам не адпавядаючых рэчаіснасці звестак разумеецца дэклараванне меншага памеру агульнай сумы гадавога дахода, калі неадпаведнасць складае больш за 20% агульнай сумы гадавога дахода. Таксама істотны характар неадпаведнасці ў дэкларацыі стварае адсутнасць звестак аб нерухомасці, якая належыць асобе на праве ўласнасці, аб асабістым аўтатранспарце, каштоўных паперах (акцыях) і інш. Не маючай істотнага характару прызнаецца адсутнасць звестак аб даходах у выглядзе кошту прафсаюзных пуцёвак, аб матэрыяльнай дапамозе, кампенсацыях ды інш.

Падчас выбараў Прэзідэнта ў 2010 г. пад значным характарам, згодна з адпаведным тлумачэннем ЦВК, разумелася перавышэнне недакладнасцяў у дэкларацыі на 10% ад агульнай сумы гадавога дахода.

Згодна з арт. 68 ВК АВК правярае адпаведнасць парадку вылучэння кандыдата ў дэпутаты і прымае рашэнне аб яго рэгістрацыі ці адмове ў рэгістрацыі. Рашэнне можа быць абскарджана асобай, якая была вылучана кандыдатам у дэпутаты, у Цэнтральную камісію і Вярхоўны Суд Рэспублікі Беларусь.

ІІІ. Назіранне за працэдурай праверкі подпісаў выбаршчыкаў на пасяджэннях АВК

Недакладнасць подпісаў выбаршчыкаў у падпісных лістах (больш за 15%  ад агульнай колькасці правераных подпісаў) з’яўляецца адной з падставаў для адмовы ў рэгістрацыі кандыдата. Гэта робіць назіранне за адпаведнасцю працэдуры іх праверкі патрабаванням ВК актуальнай і важнай часткай грамадскага кантролю за выбарчым працэсам.

Працэдура праверкі подпісаў АВК апісана ў арт. 67 ВК. Асноўным з’яўляецца тое, што праверцы падвяргаецца не менш за 20% подпісаў у падпісных лістах ад колькасці, неабходнай для рэгістрацыі кандыдата ў дэпутаты. Такім чынам, правяраецца не менш за 200 подпісаў. Калі недакладных подпісаў выбаршчыкаў выяўлена больш за 15% ад правераных, то праводзіцца дадактовая праверка яшчэ 15% подпісаў выбаршчыкаў ад колькасці, неабходнай для рэгістрацыі кандыдата ў дэпутаты (150 подпісаў).

У выпадку, калі сумарная колькасць недакладных подпісаў, выяўленых пры праверцы, складзе больш за 15% ад агульнай колькасці, далейшая праверка спыняецца. Прызнанне дакладнымі подпісаў выбаршчыкаў у падпісных лістах адбываецца ў парадку, прадугледжаным  ч. 14, 16 і 17 арт. 61 ВК[1].

Пастанова Цэнтральнай камісіі ад 19 чэрвеня 2012 г. № 23 дазваляе ўносіць звесткі пра выбаршчыка ў падпісны ліст не толькі члену ініцыятыўнай групы і самому выбаршчыку, але і іншым асобам. Гэта з’яўляецца фактычнай легалізацыяй адміністратыўнага рэсурсу. Важна адзначыць, што дадзеная Пастанова не адпавядае ч. 16 арт. 61 ВК, якая ўстанавіла, што ўсе подпісы ў падпісным лісце лічацца несапраўднымі, калі яны сабраныя асобай, якая не з’яўляецца сябрам ініцыятыўнай групы.

Большасць назіральнікаў кампаніі “Праваабаронцы за свабодныя выбары”, зарэгістраваных у АВК, не атрымалі магчымасці прысутнічаць і ажыццяўляць назіранне пры правядзенні праверкі дакладнасці подпісаў выбаршчыкаў у падпісных лістах. Камісіі матывавалі свае адмовы тым, што ў пераліку правоў назіральніка ў арт. 13 ВК няма прамога ўказання на права назіраць за праверкай подпісаў у падпісных лістах. АВК  ажыццяўлялі праверку дакладнасці подпісаў выбрашчыкаў па-за межамі пасяджэнняў АВК, звычайна на пасяджэннях толькі агучваліся вынікі такіх праверак.

Так, напрыклад, у адказах на заявы назіральнікаў Рамана Юргеля і Святланы Рудкоўскай (г. Гродна), Васіля Ліпскага (г. Магілёў), Леаніда Мархоткі (г. Салігорск) з просьбай прысутнічаць пры праверцы дакладнасці подпісаў, было ўказана, што закон такога права назіральнікам не прадстаўляе. Старшыня АВК Грушаўскай выбарчай акругі № 98 г. Мінска ўвогуле адказала, што прысутнасць назіральніка пры праверцы подпісаў забаронена выбарчым заканадаўствам як умяшальніцтва ў дзеянні АВК.

Разам з тым у асобных АВК кіраўніцтва стварыла неабходныя ўмовы для назірання і кантролю на этапе рэгістрацыі кандыдатаў у дэпутаты. Так, допуск да ўсіх пратаколаў і падпісных лістоў меў назіральнік Днепра-Бугскай выбарчай акругі № 10. Меў магчымасць прысутнічаць на праверцы подпісаў назіральнік Вілейскай выбарчай акругі № 74.

Непразрыстасць працэдур праверкі дакументаў аб вылучэнні кандыдатаў не дае магчымасці сцвярджаць, наколькі працэдуры праверкі подпісаў выбаршчыкаў аб вылучэнні кандытатаў у дэпутаты адпавядалі патрабаванням выбарчага заканадаўства, ці з’яўліся яны аб’ектыўнымі і ці не залежалі ад палітычна матываванага падыходу з боку АВК.

ІV. Вынікі рэгістрацыі кандыдатаў у дэпутаты

Згодна з дадзенымі Цэнтральнай камісіі ўсяго па краіне рознымі шляхамі былі вылучаны 494 асобы, з іх 122-м было адмоўлена ў рэгістрацыі ў якасці кандыдатаў у дэпутаты, што складае 24,6% ад агульнай колькасці вылучаных. Яшчэ 9 зарэгістраваных АВК кандыдатаў адмовіліся ад далейшага ўдзелу ў выбарах. У чатырох акругах выбары будуць безальтэрнатыўнымі (дзве акргугі ў Мінскай, адна – у Брэсцкай і адна – у Гродзенскай вобласці).

Прадстаўнікі палітычных партый вылучылі 204 кандыдаты, што складае 41% ад агульнай колькасці вылучаных. Вынікі рэгістрацыі партыйных кандыдатаў наступныя:

Большасць асобаў, якія атрымалі адмовы, вылучаліся шляхам збору подпісаў (56%). Асноўныя падставы, указаныя АВК – недакладнасць подпісаў (больш за 15% ад правераных) і памылкі ў дэкларацыях аб даходах. Грамадская кампанія “Гавары праўду!” вылучала шляхам збору подпісаў 25 сваіх актывістаў, з якіх толькі 13 (48% ад вылучаных) былі зарэгістраваныя. У Мінску гэта кампанія будзе прадстаўлена толькі адным кандыдатам. Не былі зарэгістраваныя і іншыя вядомыя палітыкі, такія як лідэр “Руху “За свабоду” Аляксандр Мілінкевіч, моладзевы актывіст Артур Фінкевіч, сябра АГП, былы міністр абароны, генерал Павел Казлоўскі і інш.

Адмоўлена ў рэгістрацыі 23% вылучэнцаў ад палітычных партый. З іх 19,5% – гэта адмовы  вылучэнцам ад апазіцыйных партый. Найменшая колькасць адмоваў традыцыйна ў тых асобаў, якія ішлі ад працоўных калектываў: з 19 вылучаных не працягнуць удзел у выбарчай кампаніі толькі 3 чалавекі (15%). Вылучаных ад двух суб’ектаў (ад грамадзянаў шляхам збору подпісаў і ад працоўных калектываў) зарэгістравалі 100% (89 з 89).  Варта адзначыць, што, як правіла, такім шляхам вылучэння карыстаюцца кандыдаты, якіх падтрымлівае ўлада.

У якасці кандыдатаў зарэгістраваны 21 дзеючы дэпутат Палаты прадстаўнікоў. У бягучай выбарчай кампаніі ўсяго вылучана 60 асоб, якія ў розныя гады з’яўляліся дэпатутамі Палаты прадстаўнікоў. Усе гэтыя прэтэндэнты прайшлі рэгістрацыю.

Назіральнікі зафіксавалі выпадкі ціску і запалохвання ўдзельнікаў выбарчай кампаніі з боку КДБ. 23 жніўня 2012 г. у г. Рагачове пасля няўдалай спробы рэгістрацыі ў якасці кандыдата Дзяніс Дашкевіч і яго жонка былі выкліканы ў мясцовае аддзяленне КДБ. Запрашэнні на размову ў КДБ паступалі таксама да некаторых членаў ініцыятыўнай групы Дашкевіча.  Кандыдат ад Беларускай партыі левых “Справядлівы свет” Іосіф Мацэюн падчас рэгістрацыі ў АВК Вілейскай выбарчай акругі № 74 заявіў пра зняццё сваёй кандыдатуры з-за ціску з боку КДБ. Сёння гэта акруга з’яўляецца адной з чатырох безальтэрнатыўных, па ёй кандыдатам ідзе начальнік Галоўнага упраўлення эксанамічнай бяспекі КДБ Віктар Русак.

V. Абскарджанне

Рашэнне АВК аб адмове ў рэгістрацыі ў якасці кандыдата ў дэпутаты Палаты прадстаўнікоў можа быць абскарджана асобай, якая вылучана кандыдатам у дэпутаты, у Цэнтральную камісію ў трохдзённы тэрмiн з дня прыняцця рашэння. Рашэнне Цэнтральнай камiсii ў той жа тэрмiн можа быць абскарджана асобай, якая вылучана кандыдатам у дэпутаты, у Вярхоўны Суд Рэспублікі Беларусь. Вярхоўны Суд Рэспублікі Беларусь разглядае скаргу ў трохдзённы тэрмін, яго рашэнне з'яўляецца канчатковым.

Асаблівасці разгляду скаргаў на дзеянні Цэнтральнай камісіі Рэспублікі ці выбарчай камісіі замацаваны Грамадзянскім працэсуальным кодэксам Рэспублікі Беларусь (ГПК). У адпаведнасці з арт. 150 ГПК працэсуальны тэрмін пачынаецца на наступны дзень пасля каляндарнай даты цi наступлення падзеі, якімі вызначаны іх пачатак. Аднак Цэнтральная камісія кіруецца практыкай вылічэння пачатку тэрміну для абскарджання рашэнняў з дня прыняцця рашэння камісіяй, што спараджае выпадкі пропуску тэрміну для звароту са скаргай суб'ектаў выбарчага працэсу.

Адмаўляючы ў рэгістрацыі, камісіі, як правіла, указваюць на неадпаведнасць подпісаў выбаршчыкаў патрабаванням арт. 61 ВК і недакладнасць звестак у дэкларацыі (арт. 68 ВК).

На 24 жніўня аб намерах абскардзіць рашэнні АВК заявілі 4 прэтэндэнты ад Беларускай партыі левых «Справядлівы свет», 2 – ад Партыі БНФ, 4 – ад БСДП (Г), 6-ад АГП. Пададзены скаргі  і актывістамі грамадскіх аб'яднанняў і кампаній,  якія вылучаліся шляхам збору подпісаў. Паводле старшыні ЦВК, у Цэнтральную камісію паступіла больш за 20 скаргаў на адмову ў рэгістрацыі ў якасці кандыдатаў у дэпутаты Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь пятага склікання.